Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΠΡΟΓΟΜΦΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ
THE SIGNIFICANCE
OF THE ISOLATED HUMAN PREMOLAR FROM PETRALONA CAVE
Δ-ρ παλαιοανθρωπολογίας Νίκος Α. Πουλιανός
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Το περίφημο κρανίο του Αρχανθρώπου των
Πετραλώνων βρέθηκε εντός του ομώνυμου σπηλαίου, σε ένα μικρό θάλαμο που
ονομάστηκε «Μαυσωλείο». Οι ανασκαφές έδειξαν ότι το απολίθωμα αντιστοιχεί
τουλάχιστον στο 11ο στρώμα της χρονοστρωματογραφικής αλληλουχίας του σπηλαίου,
παρουσιάζοντας την ηλικία των 700.000 περίπου ετών. Η κορώνα ενός προγομφίου
ανακαλύφθηκε στον ίδιο σπηλαιοθάλαμο ανάμεσα στα ιζήματα του 16ου
στρώματος, που κατά συνέπεια ανήκε σε ένα ακόμα αρχαιότερο άνθρωπο.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πριν από μισό
αιώνα ανακαλύφθηκε το σπήλαιο
Πετραλώνων (Μάιος 1959). Ακολούθησε η ανεύρεση διάφορων απολιθωμένων οστών ζώων
και ενός ανθρώπινου κρανίου (Σεπτ. 1960). Αρχικά τα ευρήματα εκτιμήθηκαν, από
τους Kokkoros & Kanellis (1960), Sickenberg (1964) και Breitinger E. (1964), ότι ανήκαν στο Άνω
Πλειστόκαινο (~70.000 ετών) και το ανθρώπινο κρανίο σε νεαντερτάλεια γυναίκα,
παρόμοιας μορφολογίας με αφρικανικά απολιθώματα ανάλογης ηλικίας.
Το 1965, στα πλαίσια
μιας υπεράνθρωπης προσπάθειας επαναπατρισμού της ανθρωπολογίας στην Ελλάδα (από
την εποχή του Αριστοτέλη), ο Δ-ρ Άρης Ν. Πουλιανός, ταυτόχρονα με άλλες
επιστημονικές μελέτες, άρχισε την έρευνα του σπηλαίου. Στη συνέχεια, με
συγκριτικές παρατηρήσεις και συστηματικές ανασκαφές απέδειξε ότι ο Αρχάνθρωπος
των Πετραλώνων ήταν: 1) ανδρικού και όχι γυναικείου φύλου, 2) ευρωπαιοειδής και
όχι αφρικανοειδής, 3) προ-νεαντερτάλειος και όχι νεαντερτάλειος, και 4) ηλικίας
του Κάτω – Μέσου Πλειστόκαινου περίπου 700.000 ετών και όχι 70.000 χρόνων. Με
άλλα λόγια, ο αρχαιότερος γνωστός Ευρωπαιοειδής, που είχε αναπτύξει έναρθρο
λόγο και το δικό του παλαιολιθικό πολιτισμό, ο οποίος γνώριζε επίσης τη χρήση της
φωτιάς. Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι μελέτες του Πουλιανού οδηγούν έκτοτε σε ολοένα
παραπέρα αναθεωρήσεις της παλαιοανθρωπολογία (κατά συνέπεια ευρύτερα φυσικής της
ανθρωπολογίας).
Εντωμεταξύ τα
συμπεράσματά του επιβεβαιώνονταν συνεχώς από σημαντικούς επιστήμονες, οι οποίοι
συνεργάστηκαν στις ανασκαφές (όπως π.χ.
οι Björn Kurtén, Miklos Kretzoi, Motoji Ikeya, πρβλ. επίσης τη βιβλιογραφία στο www.aee.gr). Όμως, διάφοροι άλλοι μελετητές ήταν απρόθυμοι να
αποδεχθούν τις ανωτέρω αναθεωρήσεις, ενώ ορισμένοι από αυτούς ουδέποτε τις
«συγχώρησαν» στον Άρη Πουλιανό. Ως αποτέλεσμα, δύο μακροχρόνιες διακοπές των
ερευνών «επιτεύχθηκαν» από τους αντιπάλους του, οι οποίοι παρήγαγαν ακόμα και
αντιεπιστημονικό έργο, αλλά κατόρθωναν πάντα να διατηρούν υψηλόβαθμες κρατικές
θέσεις.
Η πρώτη διακοπή
έλαβε χώρα κατά την ξενοκίνητη στρατιωτική χούντα (1967-1974, οπότε ο Άρης
Πουλιανός φυλακίστηκε και εξορίστηκε), ενώ η δεύτερη πιο πρόσφατα (1983-1997),
δυστυχώς «εν πλήρη δημοκρατία». Ακολούθησε άλλη μια το 2011, καθότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η
προσπάθεια αποβολής της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος από το σπήλαιο
Πετραλώνων ουδέποτε σταμάτησε, με βασικότερο μέχρι σήμερα στόχο την απόκρυψη κι
αποσιώπηση της ανιδιοτελούς και ευεργετικής προσφοράς της.
Κατά τη διάρκεια των ως άνω διακοπών, και ιδίως τη 2η, εκλάπησαν διάφορα ανασκαφικά
δεδομένα (ευρήματα, ημερολόγια, κατάλογοι κλπ), παρουσία υπαλλήλων τότε του
ΕΟΤ, οι οποίοι νυν «υπηρετούν» ως φύλακες αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ... Οι
καταγγελίες αυτές ουδέποτε διερευνήθηκαν, αποδεικνύοντας ότι η μεσαιωνικής
φύσεως νοοτροπία επιβιώνει ακόμα και ανάμεσα στους «επιστημονικούς» κύκλους.
Χάρις στη Δικαιοσύνη ο Πουλιανός επέστρεψε το 1997 στο σπήλαιο Πετραλώνων και
το παρακείμενο Ανθρωπολογικό Μουσείο, το οποίο ανήγειρε με τεράστιες
οικονομικές θυσίες και κόπους. Από εκεί συνέχισε το αφιλοκερδές έργο του,
συχνά κατηγορούμενος, αλλά τελικά πάντα δικαιωμένος.
Από το 1997 κι εδώ,
συντάσσονται νέοι κατάλογοι
ευρημάτων, σε ψηφιακή
πλέον μορφή. Η
διαδικασία αυτή προχωρεί
κάτω από τις προαναφερόμενους δυσχερέστατες συνθήκες.
Επειδή ουδείς γνωρίζει πότε οι φιλοπόλεμοι βάρβαροι θα χτυπήσουν ξανά, το
μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής προσπάθειας της Ανθρωπολογικής Εταιρείας
Ελλάδος αναλώθηκε τότε για τις ανάγκες ψηφιοποίησης απολιθωμάτων και
καταλόγων. Αυτοί είναι και οι βασικότεροι λόγοι για τους οποίους, αρκετά ακόμα
ευρήματα είναι αδημοσίευτα.
Η πρώτη ανακοίνωση σχετικά με τον προγόμφιο, συμπεριλήφθηκε ανάμεσα στις περιλήψεις του 14ου Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Ανθρωπολογίας, που έγινε στην Κομοτηνή, 1-5 Σεπτέμβρη 2004. Οι ανακοινώσεις όλων των συνέδρων, μαζί με εκείνη για τον προγόμφιο, είχαν αναρτηθεί στη διαδικτυακή διεύθυνση http://utopia.duth.gr/~xirot/14EAA/Abst_p2.htm. Στη συνέχεια αυτή η ιστοσελίδα για διάφορους λόγους καταργήθηκε, οπότε παρουσιάστηκε τον επόμενο χρόνο στο 14ο Παγκόσμιο Συνέδριο Σπηλαιολογίας, το οποίο συνήλθε στον Κάλαμο Αττικής 21-28 Αυγούστου 2005. Έτσι, το νέο εύρημα, με τρεις ασπρόμαυρες φωτογραφίες, δημοσιεύτηκε στο δεύτερο τόμο των πρακτικών του Συνεδρίου (σελίδες 574-575).
Πάγια τακτική της
ΑΕΕ είναι να φιλοξενεί στην επετηρίδα της «Άνθρωπος», όλες τις επιστημονικές
εργασίες και ανακοινώσεις των μελών και ιδιαίτερα ό,τι έχει αναφερθεί για το
σπήλαιο Πετραλώνων. Πέραν τούτου, λόγω του ενδιαφέροντος που έχει ο εν λόγω
προγόμφιος, αναπαράγονται εδώ περισσότερες, ευκρινέστερες, καθώς επίσης και
έγχρωμες φωτογραφίες του (βλ. και οπισθόφυλλο "Άνθρωπος" - 2009, τόμος 14, σελ. 181-198. )
μαζί με συμπληρωματικά ή πιο εκτεταμένα σχόλια και δεδομένα.
Ο ΠΡΟΓΟΜΦΙΟΣ
Το σχεδόν ολόκληρο
ανθρώπινο κρανίο των Πετραλώνων βρέθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1960 (Ν. Πουλιανός
και Τ. Μαλκότσης, υπό δημοσίευση) σε ένα μικρό θάλαμο (~2 x 1,5 μ), τον ξηρότερο
του σπηλαίου. Όπως κάθε αίθουσά του φέρει ένα όνομα, χάριν ευκολότερου
τοπογραφικού – ανασκαφικού προσδιορισμού των ευρημάτων, καθώς και διάκρισης του
χώρου που βρέθηκε ο αρχαιότερος διαπιστωμένος πρόγονος των Ευρωπαίων, ο
θαλαμίσκος που ανακαλύφθηκε ο Αρχάνθρωπος ονομάστηκε «Μαυσωλείο» (βλ.
σχεδιάγραμμα 1). Το κρανίο ανήκε σε «γέρο» άνδρα, του οποίου η ηλικία θανής
εκτιμάται στα ~35 χρόνια. Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι έζησε τουλάχιστον κατά το
σχηματισμό του 11ου στρώματος, έως το πολύ του αρχαιότερου δυνατόν 14ου, που
αντιστοιχεί στα ~ 0,7 εκ. έτη (A. Poulianos, 1971, 1982, N. Poulianos, 1995,
πρβλ. επίσης αναπαράσταση της στρωματογραφικής ακολουθίας στο σχεδιάγραμμα 2).
Στις 9 Αυγούστου
1977 βρέθηκε από τον γράφοντα, στον ίδιο θαλαμίσκο, η κορώνα με τμήμα της ρίζας
ενός προγόμφιου (αρ. ευρ.: M ’77 - 287). Το δόντι προέρχεται από το τετραγωνικό
μέτρο 945 και βάθος 1,8 μ. κάτω από τον ανασκαφικό κάνναβο (που σχεδόν
συμπίπτει με το τέλος - το κατώτερο τμήαμ - των αναμοχλευμένων κατά το 1960 ιζημάτων σε αυτό το
τετράγωνο), 1,2 μ. κάτω από το επίπεδο του σταλαγμιτικού δαπέδου (το οποίο
σύμφωνα με τα εναπομείναντα ίχνη υπήρχε πριν την ως άνω αναμόχλευση του
«Μαυσωλείου»), και 1,5 μ. περίπου χαμηλότερα από το σημείο που είχε βρεθεί το
σχεδόν ολόκληρο ανθρώπινο κρανίο.
Υποκείμενα των
σκουρόχρωμων αναμοχλευμένων ιζημάτων (που το χρωμα τους οφείλεται κυρίως στο πολύ σκούρο καφέ 14ο στρώμα), εκτεταμένα αδιατάραχτα στρώματα είναι
βασικά εκείνα κάτω από το 15ο, το οποίο παρουσιάζει ένα καφέ-πορτοκαλί χρώμα. Ο
προγόμφιος ανακαλύφθηκε κάτω από το 15ο στρώμα, μέσα στα ιζήματα του ξανά πιο σκορόχρωμου καφέ 16ου στρώματος,
γεγονός που επιβεβαιώνεται και από το προαναφερόμενο βάθος ανεύρεσης. Η ίδια
παρατήρηση ενισχύεται από το ότι τα δόντια του Αρχανθρώπου ήταν αρχικά εντελώς
επικαλυμμένα από σταλαγμιτική ύλη. Αντίθετα ο μεμονωμένος προγόμφιος βρέθηκε
ελεύθερος από μια αντίστοιχη επικάλυψη. Μικρή ποσότητα ιζήματος από το 16ο στρώμα
βρέθηκε συγκολλημένη στην κορώνα, αλλά και στο σπασμένο τμήμα της ρίζας του μεμονωμένου προγόμφιου.
Αυτή ημικρή ποσότητα ιζήματος δεν απομακρύνθηκε (βλ. φωτογρ. 1-6), επιτρέποντας έτσι
ενδεχόμενες μελλοντικές συγκριτικές μελέτες, μια από τις οποίες θα πρέπει να αφορά τη δόση ραδιενέργειας που έχει απορροφηθεί από το εύρημα.
Η ρίζα του
προγομφίου βρέθηκε σπασμένη κάτωθι της κορώνας, 4 χλστ. εξωτερικά και 7 χλστ.
εσωτερικά. Αυτό προφανώς συνέβη πριν ή κατά την εναπόθεσή του στο ίζημα, καθώς
δεν εμφανίζει κανένα σημάδι ανασκαφικής φθοράς. Το σμάλτο, αν και διατρέχεται
από μικρορωγμές οφειλόμενες στην εναπόθεση, διατηρείται σε καλή κατάσταση, ενώ
εμφανίζεται επίσης ελαφρά ισχυρότερο (παχύτερο) από των σύγχρονων ανθρώπων. Η
μασητική επιφάνεια χωρίζεται από μια σχισματοειδή μέση αύλακα, η οποία είναι
συγκριτικά αβαθής. Φύματα και βοθρία έχουν υποστεί ελαφρά φθορά, δείχνοντας μια
ηλικία θανής περίπου 16-18 ετών, που αντιστοιχεί σε ~25-30 χρόνια σημερινών
ανθρώπων, καθώς οι ρυθμοί ωρίμανσης και καταπόνησης ήταν τότε ταχύτεροι.
Διέθετε πιθανόν μονή ρίζα.
Οι διαστάσεις του
δοντιού είναι: μήκος 8,2 χλστ., πλάτος 9,1 χλστ., ύψος κορώνας εξωτερικά 8,2
χλστ. και εσωτερικά 7,0 χλστ. Το πλάτος εμφανίζεται λίγο μικρότερο από εκείνο
των αντίστοιχων δοντιών του ανθρώπινου κρανίου (βλ. πίνακα 1), δείχνοντας ότι
μπορεί να ανήκε σε ένα πιο μικρόσωμο άτομο (π.χ. γυναίκα, νεαρό ή σε πιο
μικρόσωμο άνδρα). Το μήκος είναι σχεδόν το ίδιο. Συνεπώς, η κατά πολύ μικρότερη
φθορά του σμάλτου, οι διαστάσεις και η στρωματογραφική θέση του μεμονωμένου
δοντιού, επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι το νέο εύρημα ανήκει σε διαφορετικό άτομο
από του ολόκληρου κρανίου.
Η ανθρώπινη
άνω και κάτω
οδοντοστοιχία περιλαμβάνει δύο προγόμφιους στην κάθε πλευρά. Η ονομασία
που συνήθως τους αποδίδεται διεθνώς
είναι είτε P1 και P2, είτε P3 και P4. Στην παρούσα δημοσίευση ακολουθείται η
δεύτερη αναφορά, καθώς οι P3 και P4 δείχνουν (υπενθυμίζοντας) ότι είναι οι
αντίστοιχα ομόλογοι προγόμφιοι που απαντώνται στα πρώιμα πρωτεύοντα, μια και
ουσιαστικά ο 1ος και ο 2ος έχουν χαθεί στους ανθρώπους κατά τη διαδικασία της
φυλογένεσης. Από την άλλη, η διάγνωση μεμονωμένων προγομφίων είναι ιδιαίτερα
δυσχερής, κυρίως λόγω της μεγάλης μεταβλητότητας στα μορφομετρικά τους
χαρακτηριστικά (πρβλ. Steele D. & C. Bramblett, 1988 και Kraus et al,
1969).
Π.χ. η ρίζα των
σύγχρονων κάτω Ρ4 εμφανίζει στρογγυλή διατομή (Λομβαρδάς, 1976), ενώ του
ευρήματος από τα Πετράλωνα επιμήκη (βλ. φωτ. 6), καθιστώντας πιο πιθανή την
κατάταξή του στους άνω προγόμφιους. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα ο άνω P3
εμφανίζεται κατά 50% με μονή ρίζα, ενώ ο P4 κατά 85%. Από άποψη πιθανοτήτων,
αυτό το χαρακτηριστικό δεν ξεκαθαρίζει τη διάγνωση, συνηγορώντας λίγο υπέρ της
2ης εκδοχής. Η αβαθής μέση αύλακα, μπορεί να δείχνει και ένα κάτω αριστερό Ρ4,
αν και στα προηγούμενα εξελικτικά στάδια πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα πίσω δόντια εμφανίζονται ελαφρά πιο
επιπεδοποιημένα. Ανάλογα διιστάμενη επιχειρηματολογία μπορεί να παρατεθεί και
όσον αφορά τις διαστάσεις, την ανάπτυξη των γλωσσικών ή παρειακών φυμάτων
κ.ο.κ.
Για μεγαλύτερη
προσέγγιση αποταθήκαμε σε έξι οδοντίατρους, οι οποίοι εξέτασαν τις φωτογραφίες
του ευρήματος. Δύο εξ αυτών υποστηρίζουν ότι πρόκειται για άνω Ρ4, δύο για κάτω
και οι άλλοι δύο ότι δεν είναι σαφής καμμία ασφαλής διάγνωση, με εξαίρεση ίσως
ότι πρέπει να απορριφθεί η περίπτωση του κάτω P3. Έτσι, για την ώρα πρέπει να
θεωρηθεί ότι το αντίστοιχο ζήτημα παραμένει ανοικτό, με περισσότερες
πιθανότητες να είναι ο άνω δεξιός P4. Πάντως οι αντίστοιχα διαφορετικές
ενδεχομένως απόψεις, δεν επηρεάζουν τα βασικά συμπεράσματα που αφορούν το
εύρημα (βλ. κατωτέρω).
Η σύγκριση λοιπόν
του νέου δοντιού γίνεται και με τον άνω αριστερό P3 από το κρανίο των
Πετραλώνων, καθώς ο δεξιός Ρ3 λείπει. Έτσι, εάν υποτεθεί ότι το νέο εύρημα
αντιπροσωπεύει τον προγόμφιο που λείπει, αυτός δεν θα μπορούσε να είναι ούτε
κατά ~1-2 χλστ. μικρότερου πλάτους ως προς το αριστερό P3, αλλά ούτε πολύ
λιγότερο φθαρμένος (έχοντας σαν βάση αναφοράς τόσο το αριστερό P3, όσο και το
δεξί P4 του κρανίου). Επίσης, από τις κατά καιρούς δημοσιευμένες φωτογραφίες,
φαίνεται ότι η ρίζα του ελλείποντος άνω δεξιού P3 διατηρήθηκε για περισσότερο
μήκος, ειδάλλως δηλ. θα έπρεπε να λείπει μεγαλύτερο τμήμα της μέσα στο οδοντικό
φατνίο του κρανίου. Κατά συνέπεια (χωρίς να είναι εντελώς απίθανη η αναγωγή του
νέου ευρήματος και σε έναν άνω δεξιό P3), το σύνολο των προαναφερόμενων
δεδομένων, αποκλείει ο μεμονωμένος προγόμφιος να ανήκε στο πρωτανευρεθέν
ανθρώπινο κρανίο, συμπεριλαμβάνοντας στην αντίστοιχη επιχειρηματολογία την
στρωματογραφική τους απόσταση.
Πίνακας 1:
Συγκριτικές μετρήσεις των προγόμφιων των δύο ανθρώπων από το «Μαυσωλείο» του
σπηλαίου Πετραλώνων. Οι διαστάσεις των δοντιών του κρανίου προέρχονται από τους
Stringer et. al (1979) και Murril (1981).
Από το κρανίο
του Αρχανθρώπου
P3 αριστερό μήκος 8,5
(8) - 8 χλστ.
P3 αριστερό πλάτος 11,8 (11,7) - 10 χλστ.
P4 δεξί μήκος 7,9 (7,5)
- 7 χλστ.
P4 δεξί πλάτος 12,2 (11,5)
- 11 χλστ.
P4 αριστερό μήκος 8,1
(7,5) - 8 χλστ.
P4 αριστερό πλάτος 11,5 (11,2) - 11 χλστ.
Ο μεμονωμένος
προγόμφιος
P4 μήκος 8,2 χλστ.
P4 πλάτος 9,1 χλστ.
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Η προαναφερόμενη
ομοιότητα των οδοντικών διαστάσεων των δύο ανθρώπων από το «Μαυσωλείο», δείχνει
μια συγκριτικά έντονη γενετική συγγένεια μεταξύ τους. Σε συνδυασμό με τα
παλαιολιθικά δεδομένα, η συγγένεια αυτή διατηρήθηκε πιθανότατα καθ’ όλη τη
διάρκεια της ιζηματογένεσης των στρωμάτων 1 ως 24 του σπηλαίου Πετραλώνων.
Εκτιμώντας ότι η χρονολογική διαφορά από το 16ο έως το 11ο στρώμα, κυμαίνεται
γύρω στις 30.000 έτη, ο μεμονωμένος προγόμφιος, καθίσταται το παλαιότερο
απολίθωμα ανθρώπου που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα σε ελληνικό έδαφος, ηλικίας
~730.000 ετών. Ταυτόχρονα, το νέο εύρημα επιβεβαιώνει έμμεσα, για μια ακόμα
φορά, την χρονοστρωματογραφική ηλικία του σχεδόν ολόκληρου ανθρώπινου κρανίου
που βρέθηκε το 1960, στις ~700.000 έτη.
Κρίνοντας το σύνολο
των σπηλαιολογικών και ανασκαφικών δεδομένων, δεν αποκλείεται ο μεμονωμένος
προγόμφιος του «Μαυσωλείου», να σχετίζεται με τη φθαρμένη διάφυση από ένα
ανθρώπινο μηριαίο οστό, που παρουσίασε ο Α. Πουλιανός το 1986 από τον ίδιο
θαλαμίσκο. Καθώς η αντίστοιχη μελέτη δεν έχει ολοκληρωθεί, αναμένονται
μελλοντικά επί τούτου πιο ξεκάθαρα αποτελέσματα.
Επίσης, ο χώρος του
σπηλαίου Πετραλώνων, εκτός από κατοικία ανθρώπινων ομάδων, που πιστοποιείται
από την έντονη παραγωγή παλαιολιθικών εργαλείων, κατά καιρούς είχε χρησιμεύσει
και ως φωλιά μεγάλων σαρκοβόρων (ειδικά υαινών). Το δεύτερο γεγονός ίσως
ερμηνεύει την ανεύρεση σπασμένων ανθρώπινων οστών, όπως τον μεμονωμένο
προγόμφιο, την παραπάνω διάφυση ή ένα τμήμα ινιακού - βρεγματικού από το
Βάραθρο -1 (βλ. επίσης σχετική συζήτηση σε N. Poulianos, 1995).
Μεταξύ των
ανθρωπιδών του Κάτω-Μέσου Πλειστόκαινου, οι Πετραλώνιοι έχουν τα δόντια με τις
πιο μικρές διαστάσεις, τα οποία με τη σειρά τους είναι λίγο μεγαλύτερα από
εκείνα των σύγχρονων. Αυτό υποδηλώνει μια ακόμα στενότερη εξελικτική συγγένεια
μεταξύ των αρχανθρώπων και των σημερινών ανθρώπων από ό,τι μέχρι σήμερα
πιστευόταν.
Μαζί με τα
αποτελέσματα των υπόλοιπων ερευνών, οι παραπάνω παρατηρήσεις επιβεβαιώνουν τα
αρχικά συμπεράσματα του Α. Πουλιανού (1971, 1982), ότι οι αρχάνθρωποι των
Πετραλώνων της Μακεδονίας είναι αυτόχθονες, καθώς και ότι αποτελούν την
αρχαιότερη γνωστή προγονική εξελικτικά μορφή των σύγχρονων Ευρωπαίων.
Σχεδιάγραμμα 1: Κάτοψη του «Μαυσωλείου» με τα ανασκαφικά του τετράγωνα (από
A. Poulianos, 1982).
Φωτογραφία 1: Η μασητική
επιφάνεια του προγόμφιου. Διάφορες μικρορωγμές διατρέχουν την αδαμαντίνη, που
προκλήθηκαν κατά την εναπόθεση του ευρήματος στο 16ο στρώμα.
Photo 1: The
referred human premolar – occlusal (top) view. Several post depositional
micro-cracks run along the tooth enamel, created during the deposition of the
finding in the 16th layer.
Φωτογραφία 2: Η μασητική επιφάνεια του προγόμφιου, ελαφρά περιστραμμένη
προς την γλωσσική πλευρά (κάτω μέρος
φωτογραφίας).
Photo
2: The masticatory surface slightly turned towards the lingual (downstairs)
side.
Φωτογραφία 3:
Η μασητική επιφάνεια του προγόμφιου, ελαφρά περιστραμμένου προς την παρειακή
πλευρά.
Photo 3:
masticatory surface slightly turned towards the labial side.
Φωτογραφία 4: Πλάγια όψη επί του προσθιοπίσθιου άξονα. Εξαρτάται σε ποίον
προγόμφιο αποδίδεται, δηλ. οπίσθια όψη εάν πάνω, πρόσθια εάν κάτω.
Photo
4: Side view on the anteroposterior axis. Depending to which premolar is
ascribed: posterior if upper, anterior if lower.
Φωτογραφία 5: Πλάγια όψη, αντίθετη από την προηγούμενη φωτογραφία (δηλ.
οπίσθια όψη εάν κάτω προγόμφιος, πρόσθια εάν πάνω).
Photo
5: Side view, opposite to the previous photo (posterior view if lower premolar,
anterior if upper one).
Φωτογραφία 6:
Άποψη της σπασμένης ρίζας, που ενδεχομένως εμπεριέχει επίσης παλαιογενετικό
υλικό, όπως απολιθωμένες πρωτεΐνες ή δεσοξυριβονουκλεϊκό οξύ.
Photo 6: View of
the fragmented root, eventually containing also palaeogenetic data, as fossil
proteins or DNA.
Φωτογραφία 7: Το καρτελάκι του ευρήματος, όπου καταγράφηκαν τα συνοδά
Photo
7: The tag of the finding, where the accompanying elements during the discovery
day of the premolar are registered. The question mark next to the 16th layer
was provisory signed, videlicet until it was ascertained by the excavation that
it could not belong to an even lower level.
THE
SIGNIFICANCE OF THE ISOLATED HUMAN PREMOLAR FROM PETRALONA CAVE
Nickos A. Poulianos
(Translation from the previous
text, see photos and sketches above)
ABSTRACT
The famous Petralona skull was
found in the homonymous cave, inside a small chamber named “Mausoleum”.
Excavations showed that the cranium corresponds to at least the 11th layer of
the cavern’s chronostratigraphic sequence, presenting an age of about 0,7
m.y.a. The crown of a premolar has being discovered in the same cave chamber
within the sediments of the 16th layer, consequently belonging to an even more
ancient human.
INTRODUCTION
Petralona cave was found half
a century ago (May 1959). The discovery of various fossil animal bones and a
human skull (Sept. 1960) followed. Initially the findings were considered by
Kokkoros & Kanellis (1960), Sickenberg (1964) and Breitinger E. (1964), as of Upper Pleistocene
age (~70.000 years) and the human skull
as a Neanderthal woman, of similar morphology to African fossils of analogous
chronology.
During 1965, in a context of a
huge effort to repatriate anthropology to its Hellenic motherland (since
Aristotle’s times), Dr Aris N. Poulianos, among other scientific studies,
started investigating the cave. Thereafter, by comparative observations and
systematic excavations he proved that the Petralonian Archanthropus was: 1) a
male and not a female, 2) Europeoid and not Africanoid, 3) prae-Neanderthalian
and not Neanderthalian, and 4) of an age belonging to the Lower-Middle
Pleistocene (~ 700.000 years old) and not to the Upper Pleistocene (~ 70.000
years old). In other words, the first known European ancestor, who developed articulated
speech and his own Palaeolithic culture, using fire as well. This way Poulianos
studies lead ever since to furthermore reconsiderations regarding
palaeoanthropology, as well as physcal anthropology in a broader sense.
In the mean time his
conclusions were reconfirmed by notable scientists, which collaborated to the
excavations (as p. ex. Björn Kurtén, Miklos Kretzoi, Motoji Ikeya,
cf. also bibliography reported in www.aee.gr). However, several other scholars
were reluctant to accept these revisions, while some of them have never
“forgiven” Aris Poulianos for his discoveries. As a result two rather long
interruptions of the research had been “achieved” by his opponents, who
produced even antiscientific tasks, but always accomplished to keep high state
positions.
The first interruption was
promoted during the foreign-guided military junta (1967-1974, when Aris
Poulianos was imprisoned and exiled), while the second one more recently
(1983-1997) unfortunately “in democratic times” and a third one in 2011. However, the main aim of expelling the Anthropological Association of Greece from
Petralona cave is to conceal the truth
and suppress its unselfish and beneficial contribution.
Especially during the
2nd interruption, excavating data have been stolen
(findings, diaries, catalogs etc), in presence then of employs of the National
Tourism Organization, today “serving” as guards of antiquities in the Ministry
of Culture... These denunciations were never investigated proving that medieval
mentality still survives even within the “scientific” circles. Owing to Justice
Poulianos returned in 1997 to Petralona cave and the adjacent Anthropological
Museum, which he built with enormous economical sacrifices and elbow grease.
Thence he is continuing his disinterested project, often accused but finally
trusted before the courts of law.
Since 1997, new findings’
catalogs are being constructed, this time in digital form. This process is
going on under the previously mentioned adverse conditions. Because nobody
knows when war-liking barbarians will strike again, most scientific effort of
the Anthropological Association of Greece is directed to the digitalization of
fossils and catalogs. These are the main reasons why several findings are still
unpublished.
The first announcement
concerning the premolar was included among the abstracts of
the 14th European Congress of Anthropology held at Komotini 1-5 September 2004
(uploaded at http://utopia.duth.gr/~xirot/14EAA/Abst_p2.htm). Due to various reasons the above webpage was suspended, the premolar was thereafter presentated to the 14th International Congress of Spelaeology held at Kalamos
(Attica), 21-28 of August 2005 accopmanoed by three black & white
photos in the second volume of the Congress proceedings (pages
574-575).
Among the customary habits of
the Anthropological Association of Greece is to host in the yearbook
“Anthropos” all the scientific works and announcements of its members and
especially whatever is referred to Petralona cave. Besides this, because of the
interest that bears the premolar, herewith more photos are reproduced, more
lucid and colored as well (back cover page included), along with complementary or more
extensive comments and data.
THE PREMOLAR
The Petralona skull was found
on September 15th of 1960 (Poulianos N. & Malkotsis, in press) in a
small cave chamber (~2 x 1,5 m), the driest of the cave. Since to every hall a
name is given, for an easier topographic and excavating specification of the findings,
as well as for the distinction of the space that was found the oldest
ascertained ancestor of the Europeans, the cubicle where Archanthropus is
discovered has being named “Mausoleum” (see sketch 1). The skull belonged to an
“old” male, whose age at death is estimated to be of ~35 years. Excavations
proved that he lived during at least the 11th layer formation, till at most the
14th, corresponding to an age of about 0,7 m.y.a. (A. Poulianos, 1971, 1982, N.
Poulianos, 1995, cf. also reconstruction of stratigraphic sequence in sketch
2).
In 9th of August 1977 the
crown and part of the root of a premolar (No: M ’77 - 287) was unearthed by the
author in the same small cave chamber. The tooth fragment comes from the square
meter 945 and a depth of 1,8 m below the aerial (overhead) excavation grid
(which almost corresponds to the end - the lower part - of the “mixed up soil” during 1960 inside
this square), 1,2 m below the ground stalagmitic flowstone (that according to
the remained traces existed before the “Mausoleum’s” soil mixing up), as well
as about 1,5 m below the spot the almost complete human skull was found.
Beneath the dark colored mixed
up sediments (especially due to the very dark brown 14th layer), undisturbed strata are mainly evident downward to the 15th layer,
which presents an orange-brown color. The premolar was discovered below the 15th
stratum and inside the again dark - brown 16th one, fact also reconfirmed by the above referred
discovery depth. Same observation is strengthened by the fact that the teeth of
Archanthropus skull were initially covered completely by sinter. On the
contrary the isolated premolar was found free of stalagmitic material. On the
isolated premolar's crown, as well as on its fragmented root, just a little sediment of the 16th
layer is attached. This sediment was not removed (see photos 1-6),
enabling thus eventual future comparative studies, one of which
could however concern the radioactivity dose absorbed by the finding.
The premolar’s root is
fragmented below the crown 4 mm externally and 7 mm internally. Evidently this
happened before or during its soil deposition, since no marks of excavating
damage are present. The enamel, although presenting post-depositional
micro-cracks, is well preserved, being also slightly more powerful (thicker)
than modern humans. The mesial groove of the masticatory surface is divided by
a comparatively shallow grove. Cusps and fosses are slightly worn, indicating
an age at death of about 16-18 years, corresponding to an age of ~25 years of
the today humans, since maturation and distress rhythms were then faster. The
root was probably single.
The tooth’s dimensions are:
length 8,2 mm, width 9,1 mm, crown height 8,2 mm externally and 7,0 mm
internally. The premolar’s width is a little smaller than of those preserved on
the complete skull (see table 1), indicating that it might belong to a slender
individual (female, young or slender male). The length is almost the same.
Therefore the almost non worn enamel, the dimensions, as well as the
stratigraphic position of the isolated tooth, reconfirm the fact that the new
finding belongs to a different individual than that of the complete skull.
The human maxilla and mandible
has two premolars on each side. Their naming usually is either P1 & P2 or
P3 & P4. Here the second reference is followed, since P3 & P4 indicate
(reminding) that these are the homologues to the third and fourth premolars of
ancestral primates, once substantially the first and second ones have been lost
phylogenetically in humans. On the other hand the diagnosis of isolated
premolars is rather difficult, mainly due to their great morphometric
variability (cf. Steele D. & C. Bramblett, 1988 and Kraus et al,
1969).
For example the root in modern
lower P4 has a round cross section (Lomvardas, 1976), while in the finding from
Petralona is elongated (see photo 6), rendering more probable its
classification among the upper premolars. According to the same author the
upper P3 presents only for 50% one root, while P4 for 85%. From the
probabilistic point of view this trait does not clear up the diagnosis, a
little supporting the 2nd case. The shallow mesial groove may also indicate a
lower left P4, although in previous evolutionary stages it must be taken into
consideration that the posterior teeth are slightly flatter. Similar diverging
argumentation may be quoted as concerns the dimensions, the development of
lingual or labial cusps etc.
For a closer approach we asked
six dentists, who examined the photos of the finding. Two of the dentists
support that it is dealt with an upper P4, two that it could be lower and the
other two that no diagnosis may be considered safe, except perhaps that it must
be excluded the case of a lower P3. Thus, for the moment the question must be
retained open, with more probabilities indicating that it is an upper right P4.
However the co-respective different points of view do not influence the basic
conclusions that regard the finding (see below).
The comparison however of the
new tooth proceeds also with the left upper P3 of the Petralona skull, since
its right premolar is missing. Thus, if it is hypothesized that the new finding
could also represent the missing P3, it would be impossible at the same time
neither presenting ~1-2 mm smaller width, nor to be much less worn (having as
reference the left P3 and right P4 of the skull). Also, from the various photos
published, it looks like that the root of the missing upper right P3 is
preserved for bigger length, otherwise scilicet should be missing a bigger part
from its alveolus. Consequently, without being improbable the diagnosis of the
new finding also as an upper right P3, the set of the above-mentioned data
excludes that it could belong to the initially discovered Petralona human
skull, counting as well the corresponding argumentation as concerns their
stratigraphical distance.
Table 1: Comparative premolars
measurements regarding the two humans from Petralona “Mausoleum”. The tooth
dimensions of the skull are reported from Stringer et. al (1979) and Murril
(1981) respectively.
From the skull of
Archanthropus
P3 sin. Length 8,5 (8)
- 8 mm
P3 sin. Width 11.8 (11.7)
- 10 mm
P4 dex. Length 7.9 (7.5)
- 7 mm
P4 dex. Width 12.2 (11.5)
- 11 mm
P4 sin. Length 8.1 (7.5)
- 8 mm
P4 sin. Width 11.5 (11.2)
- 11 mm
The isolated premolar
P4 Length 8.2 mm
P4 Width 9.1 mm
DISCUSSION
The above-mentioned similarity
among the teeth dimensions of the two humans from Petralona “Mausoleum”
indicates a comparatively close genetic relationship between them. Combined to
the Palaeolithic data, this kinship was most probably preserved during the
sedimentation of layers 1 to 24 of Petralona cave. Estimating that the
chronological difference from the 16th up to the 11th layer regards about
30,000 years, the isolated premolar from the “Mausoleum” becomes the oldest
archanthropic fossil found till now in Europe, of an age ~730,000 years. At the
same time the new finding reconfirms once more the chrono-stratigraphic age
of ~700.000 years of the almost complete
skull that was found in 1960.
Judging the ensemble of
spelaeological and excavating data, the isolated premolar from “Mausoleum”
could be also related to the fragmented human femoral diaphysis that was
presented by A. Poulianos in 1986 from the same cavern cubicle. Since the
co-respective study is not yet completed, furthermore distinct results are
expected in the future.
Also, besides that human
groups inhabited Petralona cave, conclusion based on the intense Palaeolithic
tool making production, from time to time it was also used as a den of large
carnivores (especially hyenas). To the second fact perhaps may be due the
discovery of fragmented human bones, as the isolated premolar, the above
diaphysis or an inion-parietal from (Precipice) Abyss-1 (see also relative
discussion in N. Poulianos, 1995).
Among all other Lower - Middle
Pleistocene hominids, Petralona presents the teeth with the smallest
dimensions, which in their turn are a little larger than those of modern
humans. This implies an even closer evolutionary kinship between the archanthropuses
and the modern humans.
Along with the results of the
other studies, the above remarks reconfirm the initial conclusions of A.
Poulianos (1971, 1982), that the Petralona Archanthropuses from Macedonia are
autochthonous, as well as the most ancestral known evolutionary form of the
today Europeans.
BIBLIOGRAPHY
Ikeya M. (1977) – Electron Spin Resonance dating and Fission Track Detection of Petralona stalagmite. Anthropos, 4: 152-168. Athens.
Kokkoros P.
& A.Kanellis (1960) - Découverte d’un crane d’Homme
Paléolithique dans la Péninsule Chalcidique. L´Anthropologie, 64
(5-6): 438-448.
Kraus B., Jordan R. and Abrams
L (1969) - Dental Anatomy and Occlusion. The Williams and Wilkins Company,
Baltimore, pp. 317.
Kretzoi M. & N. Poulianos (1981) – Remarks on the Middle and Lower Pleistocene Vertebrate Fauna in the Petralona Cave. Anthropos, 8: 57-72. Athens.
Kurtén B. & A. Poulianos (1977) – New Stratigraphic and Faunal material from Petralona Cave - with special reference to the Carnivora. Anthropos, 4: 47-130. Athens.
Kurtén B. & A. Poulianos (1981) – Fossil Carnivora of Petralona Cave: Status 1980. Athens. Anthropos, 8: 9-56.
Lomvardas I. (1976) -
Clinical Dentistry, Athens, pp. 718 (Ι. Πελ. Λομβαρδάς – Κλινική
Οδοντιατρική).
Murrill R. (1981) -
Petralona Man. Ed. Charles C. Thomas. Illinois, pp. 284.
Poulianos A. (1971) -
Petralona: A middle Pleistocene Cave in Greece. Archaeology, 24: 6-11.
Poulianos A. (1982) - The
Cave of the Petralonian Archanthropinae. Athens-Petralona. Athens – Petralona,
pp. 80.
Poulianos A. (1986) - The
stature of the Petralonian Archanthropus. Proceedings of the 3rd European and
1st Panhellenic Anthropological Congress. Athens. Anthropos,
11: 14-22.
Poulianos N.
(1995) - La grotta e l’uomo di Petralona. Ed. B. Chiarelli, Istituto di
Antropologia di Firenze, pp. 127.
Poulianos N. (2005) -
Fossil tooth of a second human from Petralona cave. Proceedings of the 14th International Congress of Spelaeology, Volume II pp. 574-575.
Poulianos N. (2008) - Petralonae
Palaeolithicum - The eldest technology of modern humans, pp. 370. Athens.
Poulianos N. . and T. Malkotsis (in press) - The exact day of Petralona man discovery.
Sickenberg
O. (1964) - Die Saugetierfauna der
Hohle Petralona bei Thessaloniki (preliminary report). Athens. Institute for Geology and
Subsurface Research, IX(1): 3-16.
Steele D.. & C. Bramblett (1988) - The anatomy and biology of the human skeleton. Texas A &
M University Press.
Stringer C.., C. Howell
& J. Melentis (1979) - The significance of the fossil hominid skull from
Petralona. Journal of Archaeological Science, 235-253.